„ODKRYWAMY TAJNIKI PRAWA KARNEGO”.CZĘŚĆ TRZECIA. PRAWO DO OBRONY.

Jak ustanowić obrońcę? Czy inna osoba może ustanowić dla mnie obrońcę? Czy i kiedy przysługuje mi prawo do obrony z urzędu? Czym jest domniemanie niewinności? Te pytania często pojawiają się w głowach osób podejrzanych bądź oskarżonych. W tym artykule uzyskasz odpowiedź na te i inne pytania dotyczące prawa do obrony.

W ŚWIETLE ART. 6 UST. 3 EUROPEJSKIEJ KONWENCJI PRAW CZŁOWIEKA:

„Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do:

a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia;

b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony;

c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony – do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości;

d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia;

e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie”.

W ŚWIETLE KODEKSU POSTĘPOWANIA KARNEGO:

Obrona formalna obejmuje:

– prawo do obrońcy

 Obrona materialna obejmuje co najmniej:

– prawo do informacji o treści zarzutów, ich uzupełnieniu i zmianach oraz o kwalifikacji prawnej zarzucanego przestępstwa – art. 313 § 1, art. 314 kpk, art. 325g § 2kpk, art. 308 kpk

– prawo do informacji procesowej (pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach) – art. 16 kpk

– prawo do milczenia (nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności) – art. 74§ 1 kpk

– zakaz samooskarżania (nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść) – art. 74§ 1 kpk

– prawo do składania wyjaśnień, odmowy składania wyjaśnień i odmowy odpowiedzi na pytania – art. 175 kpk

– prawo do przesłuchania w obecności ustanowionego obrońcy – art. 301 kpk

– prawo do tłumacza -art. 72 kpk

– prawo do udziału w czynnościach postępowania przygotowawczego – art. 317 kpk

– prawo do wnioskowania o dokonanie czynności śledztwa – art. 315 kpk

– prawo do końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania – art. 321 kpk

– prawo do udziału w czynnościach procesowych -art. 117 kpk

– prawo do inicjatywy dowodowej – art. 167 kpk

– prawo do zadawania pytań osobom przesłuchiwanym na rozprawie – art. 370 kpk

– prawo do wypowiadania się po zamknięciu przewodu sądowego (w głosach końcowych) – art. 406 kpk

– prawo do zaskarżania rozstrzygnięć sądowych – art. 425 kpk

Wskazówka! Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 listopada 2024 r. w sprawie określenia wzorów pisemnych pouczeń o uprawnieniach i obowiązkach podejrzanego, pokrzywdzonego i świadka (Dz. U. poz. 1658).

Uwaga! Oskarżony tymczasowo aresztowany może porozumiewać się z obrońcą podczas nieobecności innych osób lub korespondencyjnie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, jeżeli wymaga tego dobro postępowania przygotowawczego prokurator może zastrzec, że będzie przy tym obecny sam lub osoba przez niego upoważniona. Prokurator może także z takich samych powodów zastrzec kontrolę korespondencji z obrońcą. Zastrzeżenia te nie mogą być utrzymywane ani dokonane po upływie 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania (art. 73 kpk).

1.Art. 4 ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2013 r. poz. 395, ze zm.) w zakresie, w jakim pomija prawo osoby, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, do korzystania z obrońcy na etapie czynności wyjaśniających, o których mowa w art. 54 § 1 tej ustawy, jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Art. 38 § 1 ustawy powołanej w punkcie 1 w zakresie, w jakim nie przewiduje na etapie czynności wyjaśniających, o których mowa w art. 54 § 1 tej ustawy, prawa dostępu do akt dla osoby, wobec której istnieje uzasadniona podstawa do sporządzenia przeciwko niej wniosku o ukaranie, jest niezgodny z art. 2 i art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.”

Wyrok TK z 3.06.2014 r. K 19/11

Pamiętaj! Podejrzanego należy pouczyć przed pierwszym przesłuchaniem o prawie do wystąpienia z wnioskiem o przyznanie obrońcy (art. 300§ 1 kpk, art. 16§ 1-3 kpk). W przypadku braków we wniosku sąd wezwie do ich uzupełnienia w terminie 7 dni. Prawo do obrony z urzędu przysługuje we wszystkich stadiach postępowania, w tym po uprawomocnieniu się orzeczenia (jeśli nie zawiera ograniczeń). Obrońca z urzędu może być wyznaczony do dokonania konkretnej czynności np. sporządzenia pisma procesowego.

• nie istnieją okoliczności, na podstawie których obrońca został wyznaczony
• okoliczności, na podstawie których obrońca został wyznaczony ustały

Na postanowienie przysługuje zażalenie do innego równorzędnego składu tego sądu.

Pamiętaj! Pozbawienie prawa do pomocy obrońcy w przypadku spełnienia przesłanek do jego ustanowienia stanowi rażące naruszenie prawa – standardów rzetelnego procesu.

• podejrzany/oskarżony nie ukończył 18 lat
• jest głuchy (wg doktryny głuchota nie musi być całkowita, wg Sądu Najwyższego głuchota musi być całkowita)
• jest niemy (osoba dotknięta postaciami afazji)
• jest niewidomy (brak możliwości samodzielnego odczytania dokumentów)
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny
• sąd uzna to za niezbędne ze względu na inne okoliczności utrudniające obronę
• zarzucono mu zbrodnię – udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy

Pamiętaj! Udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego.

Uwaga! Adwokat nie jest związany żądaniem osoby dla której został ustanowiony.

 „W przypadku sporządzenia przez obrońcę z urzędu kasacji, wniosku wznowieniowego, czy skargi na wyrok sądu odwoławczego pomimo braku ku temu podstaw, czyli np. jedynie z uwagi na zdecydowane żądanie skazanego, co w praktyce może się zdarzyć nie zostanie przyznane wynagrodzenie od Skarbu Państwa”. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 3.12.2020 r. II KS 13/20.

Jeżeli oskarżony nie ukończył 18 lat lub jest ubezwłasnowolniony, jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje, może podejmować na jego korzyść wszelkie czynności procesowe, a przede wszystkim wnosić środki zaskarżenia, składać wnioski oraz ustanowić obrońcę – art. 76 kpk

Na wniosek oskarżonego, który nie ukończył 18 lat, podczas posiedzenia albo rozprawy z jego udziałem może być obecny jego przedstawiciel ustawowy lub osoba, pod której pieczą oskarżony pozostaje – art. 76a kpk

„Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą”- art. 6 ust.2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka

„Nikt nie może być skazany za czyn lub zaniechanie, które w myśl prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowiły przestępstwa w chwili ich popełnienia. Nie może być również zastosowana kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w chwili popełnienia przestępstwa. Jeżeli po popełnieniu przestępstwa ustanowiona zostanie przez ustawę kara łagodniejsza za takie przestępstwo, przestępca będzie miał prawo z tego korzystać.”- art. 14 ust.1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych

„Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani i oskarżeni byli uważani za niewinnych, do czasu udowodnienia im winy zgodnie z prawem.” – art. 3 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym

„Państwa członkowskie podejmują wszelkie środki niezbędne do zapewnienia, by do czasu udowodnienia podejrzanemu lub oskarżonemu winy zgodnie z prawem organy publiczne w swoich wypowiedziach publicznych oraz w orzeczeniach sądowych innych niż rozstrzygające o winie nie odnosiły się do takiej osoby jako do winnej(…)” – art. 4 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym

„Każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu” – art. 42 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej

 „Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym wyrokiem” – art. 5 § 1 Kodeksu Karnego

Pamiętaj! Zasada domniemania niewinności obowiązuje we wszystkich etapach postępowania karnego.